Γιατί η βασισμένη στα κοινά ομότιμη παραγωγή αποτελεί μια ιστορική ευκαιρία

Του Βασίλη Κωστάκη *

Στο μοντέλο του «σχεδιάζουμε παγκόσμια, κατασκευάζουμε τοπικά» τα υλικά ταξιδεύουν λιγότερο, η γνώση διαμοιράζεται, και οι άνθρωποι συνεργάζονται υποκινούμενοι από ένα πλήθος κινήτρων.

Η ομοτιμία (άνθρωπος προς άνθρωπο – peer to peer/P2P) είναι ένας τύπος κοινωνικών σχέσεων. Η ομοτιμία αναφέρεται σε συστήματα στα οποία κάθε άνθρωπος ή μέλος μιας κοινότητας έχει τη δυνατότητα να συμβάλλει στη δημιουργία και τη διατήρηση ενός κοινού πόρου, ενώ παράλληλα επωφελείται από αυτόν. Τέτοιου είδους σχέσεις υπήρχαν στις πρώτες ανθρώπινες κοινότητες τροφοσυλλεκτών. Είναι, όμως, από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, με την ευρεία διάδοση του διαδικτύου, που οι ομότιμες σχέσεις επανέρχονται στο προσκήνιο.

Οι διασυνδεδεμένοι στο διαδίκτυο υπολογιστές μπορούν να αλληλεπιδρούν. Παράλληλα, τουλάχιστον ένα μέρος της υποδομής του διαδικτύου, όπως η υποδομή μεταφοράς δεδομένων, βασίζεται στη λογική της ομοτιμίας. Σε αυτό το πλαίσιο αρχίσαμε να χαρακτηρίζουμε την ανταλλαγή αρχείων ήχου και βίντεο ως διαμοιρασμό αρχείων P2P. Ας υποθέσουμε τώρα ότι πίσω από τους υπολογιστές βρίσκονται χρήστες, οι οποίοι διαθέτουν πλέον το εργαλείο που τους επιτρέπει να αλληλεπιδρούν και να συνεργάζονται εύκολα και σε παγκόσμια κλίμακα. Η ομοτιμία μπορεί να θεωρηθεί ως μια σχεσιακή δυναμική μέσω της οποίας οι άνθρωποι μπορούν να συνεργάζονται ελεύθερα και να δημιουργούν αξία μέσω διαμοιρασμού των πόρων.

Η τεχνολογική υποδομή δεν χρειάζεται να είναι πλήρως ομότιμη, προκειμένου να προαχθούν οι ανθρώπινες σχέσεις ομότιμου τύπου. Για παράδειγμα, συγκρίνετε το Facebook ή το Bitcoin με τη Βικιπαίδεια ή τα έργα ελεύθερου λογισμικού / ανοιχτού κώδικα: όλα τα εγχειρήματα αξιοποιούν την ομότιμη δυναμική, αλλά με διαφορετικούς τρόπους και με διαφορετικούς πολιτικούς προσανατολισμούς.

Επομένως, η ομοτιμία αποτελεί έναν τρόπο συσχετισμού, ο οποίος επιτρέπει σε οργανωμένους σε δίκτυα ανθρώπους να συνεργάζονται, να παράγουν και να ανταλλάσσουν αξία. Με τη βοήθεια του διαδικτύου, πληροφορίες μπορούν να διαμοιράζονται και να αντιγράφονται με χαμηλό κόστος. Ωστόσο, η ομοτιμία δεν αναφέρεται μόνο στον ψηφιακό κόσμο, ούτε σχετίζεται μόνο με την υψηλή τεχνολογία. Η ομοτιμία περιγράφει τις σχέσεις που αναπτύσσονται κατά το κοινωνείν ή το κοινοποιείν (commoning), με την έννοια ότι περιγράφει την ικανότητα να συμβάλλει κάποιος στη δημιουργία και τη συντήρηση ενός κοινού.

Με τις νέες τεχνολογικές υποδομές, π.χ. το διαδίκτυο, παρατηρούμε την κλιμάκωση των ομότιμων σχέσεων. Εγχειρήματα όπως το ελεύθερο λογισμικό GNU/Linux ή η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια Βικιπαίδεια αποτελούν γνωστά παραδείγματα βασισμένης στα κοινά ομότιμης παραγωγής. Η βασισμένη στα κοινά ομότιμη παραγωγή (ή, χάριν συντομίας, ομότιμη παραγωγή) ανατρέπει βασικές υποθέσεις της κυρίαρχης οικονομικής θεωρίας:

ότι οι άνθρωποι παράγουν υποκινούμενοι αποκλειστικά από την ανάγκη για μεγιστοποίηση του χρηματικού κέρδους και
ότι ο ανταγωνισμός και η ιδιοκτησία είναι η πεμπτουσία της προόδου και της καινοτομίας.

Είναι το GNU/Linux, το λογισμικό που χρησιμοποιούν οι 500 ισχυρότεροι υπολογιστές, η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα; Ο ApacheWebServer, που αποτελεί το πιο δημοφιλές λογισμικό στην αγορά διαδικτυακών εξυπηρετητών (server); H Βικιπαίδεια που έβγαλε εκτός αγοράς την ψηφιακή εγκυκλοπαίδεια Encarta της Microsoft;

Η ομότιμη παραγωγή έχει καπιταλιστικές και μετα-καπιταλιστικές πλευρές. Από τη μία, τα εγχειρήματα ομότιμης παραγωγής βασίζουν τη βιωσιμότητά τους σε συμμαχίες με το κυρίαρχο σύστημα. Από την άλλη, διαρρηγνύουν τον πυρήνα του συστήματος δείχνοντας προς άλλα μονοπάτια.

Η βασισμένη στα κοινά ομότιμη παραγωγή οδηγεί σε μια νέα κοσμοθεωρία και αντίληψη που ονομάζεται κοσμοτοπικισμός. Ας εξηγήσουμε τον όρο με ένα παράδειγμα:

Μικροκαλλιεργητές στη βόρεια Γαλλία χρειάζονται αγροτικά μηχανήματα για τις εργασίες τους. Οι μεγάλες πολυεθνικές εταιρίες σπάνια κατασκευάζουν μηχανήματα για αγροτική παραγωγή μικρής κλίμακας. Κι όταν το κάνουν, το κόστος συντήρησης είναι υψηλό και οι αγρότες αναγκάζονται να προσαρμόσουν τις τεχνικές τους και τον τρόπο ζωής τους στη λογική των μηχανών.

Έτσι αυτή η κοινότητα αποφασίζει να παράγει τα δικά της αγροτικά μηχανήματα. Η κοινότητα μοιράζεται τα σχέδια και την τεχνογνωσία της με τον κόσμο – ως ένα παγκόσμιο ψηφιακό κοινό. Παράλληλα, μια κοινότητα αγροτών μικρής κλίμακας στις ΗΠΑ έχει παρόμοιες ανάγκες. Αποφασίζει να κάνει το ίδιο με την κοινότητα από τη Γαλλία. Στη συνέχεια, οι δύο κοινότητες αρχίζουν να επικοινωνούν, να συνεργάζονται και να δημιουργούν συνέργειες συνεισφέροντας στα ίδια ψηφιακά κοινά.

Αυτή είναι η ιστορία του γαλλικού συνεταιρισμού L’Atelier Paysan και του μη κερδοσκοπικού δικτύου αγροτών Farm Hack (ΗΠΑ) που παράγουν ψηφιακά κοινά (σχέδια) για αγροτικά μηχανήματα. Στο δίκτυο αυτό πλέον προστίθενται κοινότητες από διάφορα μέρη του κόσμου, όπως η συλλογικότητα των Tzoumakers από τα Βόρεια Τζουμέρκα στην Ήπειρο.

Τα ψηφιακά κοινά (σχέδια, γνώση, λογισμικό) συναντιούνται με νέες και παλιές εργαλειομηχανές επιτόπιας κατασκευής (από την τρισδιάστατη εκτύπωση και τα CNC μηχανήματα μέχρι την ηλεκτροκόλληση και τα κατσαβίδια). Αυτή η συνάντηση επιτρέπει την αποκέντρωση της κατασκευής και της μεταποίησης. Κοινότητες προσανατολισμένες στα κοινά σχεδιάζουν ευρύ φάσμα αντικειμένων, π.χ., αγροτικά μηχανήματα, ανεμογεννήτριες, σπίτια, προσθετικούς βραχίονες. Χρησιμοποιώντας εργαλεία και μηχανές επιτόπιας κατασκευής τα παραπάνω αντικείμενα μπορούν να κατασκευαστούν τοπικά.

Οτιδήποτε είναι «ελαφρύ» (σχέδια, γνώση, λογισμικό) γίνεται παγκόσμιο, ενώ οτιδήποτε είναι «βαρύ» (μηχανήματα) είναι τοπικό και, ιδανικά, διαμοιρασμένο. Η μετακίνηση των ηλεκτρονικών ανά τον κόσμο έχει μικρότερο οικολογικό αποτύπωμα από τη μετακίνηση σιδήρου, άνθρακα, πλαστικού και άλλων υλικών. Στο μοντέλο του «σχεδιάζουμε παγκόσμια, κατασκευάζουμε τοπικά», τα υλικά ταξιδεύουν λιγότερο, η γνώση διαμοιράζεται, και οι άνθρωποι συνεργάζονται υποκινούμενοι από ένα πλήθος κινήτρων.

Με την αντίληψη του κοσμοπολιτισμού, όλοι οι άνθρωποι ανήκουν σε μια παγκόσμια κοινότητα και μοιράζονται έναν κοινό τρόπο σκέψης και ένα κοινό μέλλον. Ο κοσμοτοπικισμός περιγράφει τη δυναμική της συνάντησης των ψηφιακών κοινών με τις δυνατότητες για περισσότερο τοπικοποιημένη παραγωγή. Ο κοινός τρόπος σκέψης και το κοινό μέλλον των ανθρώπων διαμορφώνεται μέσα από το κοινωνείν, την ομότιμη παραγωγή κοινών.